Hafriyat genel anlamıyla; bir inşaat sahasında yapılan tüm parçalama, yumuşatma, kazıma ve yükleme çalışmalarına, kazı sonucunda çıkan malzeme ve çeşitli molozların kaldırılıp uygun alanlara nakliye edilerek boşaltılmasına, yapı kenarlarına dolgu veya çevre düzenleme gibi işlemlerin yapılmasına denir. Hafriyat; büyük hacimlerde ekskavatör, loder, greyder, buldozer gibi iş makineleri kullanılarak yapılsa da küçük hacimlerde kazma, kürek gibi el aletleriyle de yapılabilir.
Hafriyat, güvenlik önlemleri alınarak alanında uzman kişilerce yapılmalı, temel kazısına başlamadan önce de gerekli ruhsat işlemleri ve izinlerin alınmış olması gerekmektedir. Şekil 1’de paletli ekskavatör ve loderin kazım ve düzleme işini, şekil 2’de ise loderin damperli kamyona hafriyat toprağını yükleme anını sizlerle paylaştık.
İçindekiler
Hafriyat Aplikasyonu Nedir?
Aplikasyonun kelime anlamı, yer tespitidir. Hafriyat aplikasyonu da hafriyatı yapılacak bölgenin tespit edilmesi ve yapı planının zemine tatbik edilmesi anlamına gelir.
Hafriyat aplikasyonu, harita mühendisinin mimari projeye uygun olarak yapı temelinin arazi üzerinde oturacağı alanı koordinatlar ile belirleme işine denir. Şekil 3’te yazımızda örnek olarak göstereceğimiz 2 daireli bir villa yapının mimari projesinde bulunan aplikasyon planında 16 adet köşe noktası ve çeşitli ölçülendirmelerin yapıldığı çizim verilmiştir. Harita mühendisi şekil 4’teki gibi bu noktaları arazi üzerinde daha önce koordinatlarını girdiği GPS aygıtı ile tek tek bulabilir. Bu noktalar ile çevrili alan bize, bina oturum alanını verecektir. Fakat hafriyat yapılacak bölüm bina oturum alanı ile sınırlı kalmaz. Bu bölüm, bina oturum alanının kenarlarından dışarıya genellikle 1 metre açıklık bırakılarak oluşturulur. Bunun sebebi, temel ve bodrum kat kalıp ve yalıtım imalatlarında yapının dış kısımlarında çalışma payı bırakmaktır. Örneğin bodrum katı çevreleyen dış perde elemanlarının dış kenarına, sıfıra sıfır olacak şekilde kazım yaptırırsak kalıpçı ve yalıtımcı çalışanlar bu elemanın arka tarafına geçemez ve imalat gerçekleşmez. Bu nedenle hafriyat aplikasyonunda bina oturum alanının kenarlarına en az 1 metrelik çalışma payı mutlaka bırakılmalıdır.
Kazılacak Bölgenin Alanı ve Derinliği Nasıl Belirlenir?
Bir inşaatın hafriyat aplikasyonu, üst bölümde de anlatıldığı üzere yapının oturacağı alana dış kenarlardan genelde birer metre açıklık bırakılarak çakılan köşe kazıklarıyla sahaya aplike edilir. Daha sonra bu köşe kazıklarının aralarına şekil 5’teki gibi kireç dökülerek sınırları belirli bir alan oluşturulur. Kazı işi, bu alan içerisine uygulanır. Bu kazım işlemine temel kazısı; kazılacak bölgenin iki boyutlu yer miktarının ölçüsüne de hafriyat alanı denir.
Hafriyat derinliği ise haritacının elindeki kot kesit (vaziyet planı) evrağına göre yolun en üst noktasından belirlediği ±0,00 kotundan aşağıya doğru kazılacak dikey derinliğe denir.
Hafriyat alanı ve derinliği, metraj hesabında bilinmesi gereken kavramlardır. Bu değerleri haritacıdan alabiliyor olsakta hem kazı uygulaması yapılmış arsada el ile ölçüm yaparak hem de yazılım programlarında proje üzerinden okumalar yaparak bu değerleri tespit edebiliriz. Ayrıca hafriyat derinliğini operatör kazıma başlamadan önce ona bildirmemiz gerekir. Bunu bildirmek içinde mimari ve statik projeden kazılacak derinliği öncesinden tespit etmemiz gerekir.
Bu yazımızda sizlere hafriyat alanı ve kazı derinliği değerlerinin proje üzerinden nasıl tespit edileceği ardından da bu değerler ile metraj ve maliyet hesabının nasıl yapılacağı gerçek bir villa projesi üzerinden sizlere anlatılacaktır. Öncelikle hafriyat alanının nasıl tespit edildiğine bakalım:
Hafriyat Alanının Hesabı (Kazı m² Büyüklüğünün Tayini)
Şekil 3’te mimari projede yer alan villa aplikasyon planının sadeleşmiş çizimini yazımızda, ilerleyen metraj işlemlerine temel oluşturması adına şekil 6’da tekrar yer verdik. Bu plan üzerinde autoCAD programında area komutu ile sınırları kapalı villa projesinin taban alanını tespit ettik. Direkt aplikasyon planı üzerinden de bu işlem gerçekleştirilebilirdi. Fakat sizlere daha iyi ifade edebilmek adına çizimi sadeleştirdik.
Şekil 6’da görüldüğü üzere villanın taban alanı 155,68 m² olarak bulundu. Fakat bu alan temelin arsa üzerine oturduğu alandır. Dış kenarlardan 1 metre çalışma payı bırakılarak bir alan bulma işlemi daha yapmamız gerekir. Bunun sebebini yazımızın üst kısmında hafriyatın tanımını yaparken açıkladık. Doğru bir çizimle her kenardan 1 metre çalışılabilecek alan şekil 7’de gösterilmiştir.
Şekil 7’de gösterilen 1 metre çalışma payı bırakılarak oluşturulan yeni alan, villa projesi için kazılması gereken minimum hafriyat alanını göstermektedir. Fakat düşünülmesi gereken iki unsur daha vardır: Bunlar iş makinesi ve bu makinenin operatörüdür. Bu iki unsuru hafriyat alanındaki küçük girinti çıkıntılarla uğraştırmamamız gerekir. Bu nedenle makul seviyede olacak şekilde bu çıkıntıları gidererek bazı kenarları düzlememiz gerekir. Şekil 8’de girinti çıkıntıların düzlendiği çizimi sizlerle paylaştık.
Şekil 8’de mavi kesikli çizgi ile belirtilen kısımlar girinti çıkıntılarda düzleme yapılan kısımlardır. Bu kısımların alanını bölüm bölüm çıkartarak ekstra kazılan bölge alanını (10,06 m²) hesaplamış ardından da gerekli eklemeler yaparak toplam hafriyat alanını (248,99 m²) bularak işlemimizi tamamlamış bulunmaktayız. Şekil 9’da villa projesinin son haldeki hafriyat alanının arsa üzerine aplike edilmiş görüntüsünü görmektesiniz. Şimdi ise toplam kazı derinliğinin çıkarılmasını açıklayalım:
Hafriyat Kazı Derinliğinin Tespiti
Hafriyat derinlik değerini, kazımı gerçekleştirecek operatör işe başlamadan önce şantiyeden sorumlu yetkiliye soracaktır. Çünkü operatör, yetkili kişiden alacağı değer doğrultusunda hareket edecektir. Kazı derinliğini tespit etmek için öncelikle yapının mimari projesinden bodrum katın kot seviyesine bakılır. Ardından statik projeye geçilir ve mimari projeden okunan bodrum kat kot seviyesinden temel yüksekliği kadar aşağıya inilir. Bu inilen seviye temel kirişlerinin alt noktasıdır. Temel altına çeşitli yalıtım imalatları veya sadece grobeton dökümü gerçekleştirilebilir. Bu imalatların kalınlıkları da tespit edildikten sonra kiriş alt seviyesindeki kot seviyesinden bu kalınlık kadar daha aşağıya inilir ve imalatların başlayacağı en alt seviyenin kotu tespit edilir. Bu kot ile ∓0,00 kotu arası yükseklik farkı bizlere ∓0,00 kotundan aşağıya ne kadar kazım yapılması gerektiği bilgisini verir. Fakat ∓0,00 kotu ile arsa kotu arasında da bir seviye farkı olabilir. Bu seviye farkı ölçüm cihazı ile tespit edildikten sonra net kazılacak derinlik hesaplanmalıdır.
Şekil 10’da mimari projenin kesit detayları bulunmaktadır. Sol bölümde yer alan kot seviyeleri dikkat etmemiz gereken kısımlardır. Yol bordür taşı yani tretuvar seviyesi projemizin ∓0,00 kotudur. Ardından bodrum kat kot seviyesine bakıldığında -2,50 kot seviyesinde olduğu gözüküyor. Yani buraya kadar ki derinlik 2,50 metredir. Daha sonra şekil 11’de de görüldüğü üzere statik projede temel aplikasyon planında bulunan temel kesitine bakıldığında temel yüksekliği 0,50 metre grobeton yüksekliği ise 0,10 metre olarak okunmaktadır. Bu da mimari projedeki bodrum kat kot seviyesinden 0,60 metre daha aşağıya inilecek anlamına gelir. İşlem yapılacak en alt seviye de -3,10 kodunda yer almaktadır. Böylece ∓0,00 kot seviyesinden 3,10 metre aşağı seviyeye kadar kazım işlemi yapılmalıdır.
∓0,00 kot seviyesi ile imalatların başlayacağı en alt kot seviye arası mesafe belirlenmiş olsada (3,10 metre), daha hafriyat metrajında hesaba katılacak kazı derinliği tespit edilmedi. Bu değeri tespit etmek için arsa kot seviyesi ile ∓0,00 kot seviyesi arası yükseklik farkı ölçüm cihazı ile ölçülmelidir. Arsa seviyesi ∓0,00 kot seviyesinin altında ise kazı derinliği 3,10 metrenin altında olacaktır. Arsa seviyesi ∓0,00 kot seviyesinin üstünde ise kazı derinliği 3,10 metrenin üzerinde olacaktır. Şekil 12’de de görüldüğü üzere örnek villa projemizde arsa kot seviyesi; ∓0,00 kot seviyesinin 1,50 metre aşağısında yer almaktadır. Bu nedenle 1,60 metre derinlikte kazı yapılacaktır. Böylece 1,60 metre kazı yapıldığında ∓0,00 kot seviyesi ile kazı derinliği arası mesafe 3,10 metreyi bulmuş olacaktır.
Bu başlık altında hafriyat alanı ve hafriyat kazı derinliğinin nasıl tespit edildiğini kendi yöntemlerimizle sizlere açıklamış olduk. Sıra geldi hafriyat metraj hesabının nasıl yapıldığını açıklamaya.
Hafriyat Metrajı Nasıl Hesaplanır?
Hafriyat metrajını hesaplamak için hafriyat alanı ile kazılacak derinliğin çarpılması gerekir. Hafriyat alanının birimi m², kazılacak derinliğin birimi m’dir. Dolayısıyla hafriyat metrajının birimi de m³ olur. Hafriyat metrajını hesaplamak için gerekli olan alan ve derinlik hesabının nasıl yapıldığını üst kısımda bir villa projesi üzerinde sizlere anlatmıştık. Bu başlık altında da yine aynı villa üzerinden hafriyat metrajı çıkaracağız. Villa örneğimizde toplam hafriyat alanını 248,99 m² toplam kazı derinliğini de 1,60 m olarak hesaplamıştık. Bu değerlere göre de toplam hafriyat metrajımız 398,4 m³ (248,99 x 1,60) çıkmaktadır. Şekil 13’te proje kazı hesabı, gerekli değerler ile birlikte çizim üzerinde gösterilmiştir.
Hafriyat Maliyeti Hesaplama
Hafriyat maliyeti çoğu bölgede m³ usulü ile işlem görürken bazı bölgelerde kamyon hesabı ile işlem görmektedir. Yazımızın üst kısımlarında hafriyat metrajının projeden nasıl çıkarıldığı sizlere anlatıldı. Metraj hesabı için bir diğer yöntem de harita mühendisinin kazım öncesi ve sonrası şantiyeye gelerek alacağı ölçümler ile kazılan hacmi bizlere çıkartabilmesidir. Fakat bu hacmin doğruluk payını öğrenebilmek ve kendi hesabımız ile harita mühendisinin hesabı arasında ciddi farklar olup olmadığını tespit etmek için hafriyat metrajını bizlerde çıkartabilmeliyiz. Ayrıca yapının inşaatına başlamadan önce maliyet hesabı yapabilmek adına kazım işlemi gerçekleşmeden bu miktarı bulabilmeliyiz.
Örnek villa projemizin hafriyat maliyetine bakacak olursak: Hafriyat imalatı Konya’da gerçekleştirildiğinden inşaathesabı.com sitesinde inşaat maliyeti hesaplama programı üzerinde sürekli güncellenen fiyat listesine dayanarak 15.04.2022 tarihi itibariyle hafriyat m³ maliyeti kazması, yüklemesi ve döküm sahasına nakliyesi içinde 171,6 TL+KDV civarındadır. Fakat olurda zeminde kepçenin kıramadığı sertlikte ve büyüklükte kaya parçaları varsa şantiyeye kırıcı çağrılarak saatlik ücret ile kırıcıya da ekstra ücret yansır. Bu durumda hafriyatın m³ maliyetinde artışlar olur. Kırıcı ücretleri de saat başına ortalama 400 TL ile 1000 TL arasında değişim gösterir.
Hafriyat maliyetinin hesabında bir diğer unsur da kazı sonrası çıkan toprağın taşınıp taşınmaması durumudur. Bazı şantiyelerde hem sonradan kullanım için elde toprak bulundurmak hem de maliyeti azaltmak adına kazı sonrası çıkan toprak, hafriyat yapılan alanın kenarına biriktirilir. Bu durumda nakliye ücreti devreden çıkar. Bu şekilde yapılan hafriyatın m³ maliyeti 15 TL ile 50 TL arasında değişmektedir. Bazen de şantiye sahasının bir bölümünden çıkan toprak şantiye sahasının başka bir bölümüne taşınacak olsa devreye damperli kamyon girebilir. Kamyonun gideceği mesafe yakın bile olsa bu gibi durumlarda m³ ile hesap yapmak yerine kamyon sefer sayısı ile hesap yapılabilir. Bu hesap doğrultusunda da sefer başına ortalama 300 TL ile 500 TL arasında ödemeler yapılır.
Yazımızda örnek verdiğimiz villa projesinde hafriyat maliyeti, kazı sonrası çıkan malzemenin kenarlara biriktirilmesi seçeneğine dayanıyor. Bu seçeneğin birim maliyeti ise 15 TL/m³’tür. Kazı metrajımız 398,4 m³ olduğuna göre toplam maliyet 5976 TL olmaktadır. Eğer ki kazı sonucu çıkan toprak döküm sahasına nakliye edilseydi toplam maliyet 68365 TL + KDV (birim maliyet 171,6 TL + KDV) olurdu. Bu işlem ile örnek villa projemizin hafriyat maliyetini tespit etmiş olduk.
Bu yazımızda sizlere hafriyatın tanımını, kazılacak alan, derinlik, metraj ve maliyet hesabının nasıl yapıldığını adım adım hem statik ve mimari proje üzerinden hem de uygulama üzerinden çeşitli görsellerle gerçek bir kazım örneği ile anlattık. Hafriyat maliyet hesabı ve tüm kaba inşaat maliyetlerinin detaylı anlatımı için Kaba İnşaat Maliyeti Hesaplama yazısını da inceleyebilirsiniz.
Sizlerde inşaat yapacağınız alandaki hafriyat metrajını yukarıdaki yöntemlere göre hesaplayıp inşaathesabı.com sitesinde bulunan inşaat maliyeti hesaplama programı ile hafriyat maliyetinizi ve tüm imalatlardaki maliyetlerinizi %98 doğruluk payı ile öğrenebilir yapı yaklaşık maliyetinizi çıkartabilirsiniz.
